La storia:

L’insediamënt da La Val se é svilupè cun düta probabilité dala vila de Tolpëi. Na prüma dlijia a La Val é documentada bèle tl 1382: al ti è gnü conzedü le privileg de custodì le sacr Crisma.
Ai 26 de mà 1484 à siur Konrad, vicare general dl vësco-prinz Georg Golser de Porsenù, scrit le documënt che al è gnü consacrè la dlijia da La Val, dedicada a San Senese. Le documënt revardënt la consacraziun dla dlijia de Santa Berbura è gnü scrit tl 1491.
La vedla dlijia dla cüra da La Val è te na posiziun alta y a pert de sorëdl (1500m) y ê le zenter de La Val vedla, a chël che al fajô pert la calonia, la scora, na picera ostaria y valgügn lüsc da paur. Ince chësta ê dedicada a San Senese.
A mez le XIX secul, canche al è gnü fat la dlijia nöia, la vedla è gnüda sconsacrada y abandonada y lasciada jì en malora. Ti ultimi agn dl trënta dl secul da denant, deache al ê oramai na rovina, era gnüda trata jö feter daldüt; aldèdaincö ne romagnel ma plü le ciampanì y en toch dl mür a nord.

Le ciampanì se röia cun na colm a ot costes ornè da deplü depënc. Sön i toc' de mürs ciamò presënc vëigun ciamò i resti de 3 staziuns dla Via Crucis; dëgna de na particolara atenziun é la capèla de curtina, la „ciamena dai ôsc“. Al se trata de na picera strotüra retangolara cun tët a ghibl y en pice local cun finestra a crusc tl mür a oriënt. La capela tert romanica é sënza dübe un di frabicac plü vedli ciamò esistënc te düta la Val Badia.
La picera dlijia de Santa Berbura: sentada ite sön na costa, a na mes'ora dal zënter da La Val, è gnüda costruida dai minadus che laurâ ite in Valparola i minerals tuc fora söla munt Pore.
De particolar valur storich-artistich é la crocifisciun alaleria, rafigurada sön le mür estern, sciöche ince tröpes pitüres dala pert daite.

Descriziun dles viles tipics:

Cians: al è en ragrupamënt de gran dimensciuns, adagiè sön na terassa che rump la ërt; al è caraterisè da en bun livel de conservaziun de sües costruziuns y valgünes architetüres dër beles (dandaldüt le lüch de "Pincia“, che presënta en frabicat fat a ciadëna cun lëgns nia scadrà).
Ciampëi: chësta vila contëgn manufac de gran valur pur la conservaziun de vedles tipologies: na ciasa completamënter de lëgn, en frabicat moscedè ciasa-majun y na ciasa in perts.

Runch: tla vila de Runch – sentè ite te na conca vërda de frunt al scenar dl Pütia y dl Sas dla Crusc, abinè adüm a a plaza daverta cuntra la val (tl 1976 è gnüda desdrüta na vedla ciasa de lëgn che delimitâ la plaza) – an ciafa valgünes preziostêes dl architetüra badiota. La prüma de düc è la gran ciasa gotica düta de mür – vedla sënta dla signoria – cun les sües finestres a ot, l gran furn da pan sön la pert dessura, i oc a crusc ti porti, la ciasadafüch a bot, l aredamënt dl XVI° secul.
Pur secundo è la ciasa completamënter de lëgn, atira a vest de chëra de mür, bel ejëmpl de tipologia tert-romanica. Implü da conscidrè èle l'architetüra di frabicac da pauri, la tecnologia de laurè le lëgn, i punc d'ara.

Tolpëi y Dlijia Vedla: viles alineades dlungia l ciampanì y i resti dla dlijia vedla. Chilò pon amirè i afrësc söi mürs, les decoraziuns prësc classiches incër les finestres, l'ora da sorëdl, i büsc artistic tles brëies de lëgn dles majuns.

Taéla: chësta vila presënta in particular interessanc ejëmpli de architetüra de lëgn.

Rü: chilò èle da ciafè la straordinara ciasa de mür: beliscimes decoraziuns incër les piceres finestres, original è la gran porta de lëgn ulà che al è ia dedô na capela.